Praktische informatie cursus surrealisme (in de zaal én online)
NIEUW: 12 september 2022 – De geschiedenis van het Surrealisme in vijf bijeenkomsten. Eerder hebben wij aangekondigd dat deze cursus uit acht lessen zou bestaan. Wij menen nu dat bondigheid de kracht van de inhoud versterkt. De startdata veranderen niet. De inhoud en het programma blijven – ondanks de comprimeren – in grote lijnen gelijk. De prijs van de cursus is hierdoor aanmerkelijk lager!
Waar 1: Theater De Luifel (WijHeemstede), Herenweg 96 | 2101 MP Heemstede
Tijd: 14:30 – 16:30 uur (met pauze)
Data: 6, 13, 27 oktober, 3, 10 november
Waar 2: De Hoofdwacht (Vereniging Haerlem), Grote Markt 17, 2011 RC Haarlem
Tijd: 19:30 – 21:30 uur
Data: 4, 11, 25 oktober, 1, 8 november
Waar 3: Online via YouTube Live – zie voor tijd en data Theater De Luifel. U kunt live meeluisteren op donderdagmiddag of de uitzending bekijken op een moment dat het u uitkomt. De link voor de voorstelling krijgt u enkele dagen voor de bijeenkomst toegestuurd.
Waar 4: Cultuurhuis Wherelant, Van IJsendijkstraat 403, 1442 LB Purmerend
Tijd: 10:00 – 12:00 uur
Data: 7, 14, 28 oktober 4, 11 november
Informatie en aanmelden via Cultuurhuis Wherelant
Kosten: zaal € 90,- | online via YouTube: € 75,- | In verband met de energiekosten kan het zijn dat er voor de cursus in De Hoofdwacht een suppletie van € 10,00 p.p. wordt gevraagd. Mocht dit zo zijn dan hoort u die eind september
Aanmelden en betalen: klik op de betreffende onderstaande blauwe knop
Surrealisme: een andere werkelijkheid
In 1924 publiceerde de schrijver André Breton een manifest waar hij surrealisme duidelijk definieerde als “automatische spontaniteit in zijn meest pure vorm, waarin men probeert , in geschreven woord, of in welke vorm dan ook – de manier van denken te laten zien, geleid door fantasie, zonder enige gecontroleerde ratio en los van morele waarden. Wat aanvankelijk begon als een literaire stroming werd snel omarmd in de beeldende kunst. Mede onder invloed van de psychoanalyse van Sigmund Freud met zijn nadruk op de onbewuste krachten in het menselijk handelen, verbeeldden surrealistische kunstenaars droombeelden met wonderlijke combinaties van motieven in composities die een vervreemdend en ontregelend karakter hebben. De schilderijen van staan bol van tegenstrijdigheden. Het is een tekentaal die niet logisch te duiden is. Deze illusies tonen een wereld achter, boven of naast de ons bekende zichtbare realiteit. Deze niet-rationele wereld vindt parallellen in de door kunstenaars bewonderde én veel gelezen filosofische ideeën van Frederick Nietzsche.
Een nieuw wereldbeeld
Het surrealisme kwam in de jaren twintig niet zomaar uit de lucht vallen maar bouwde voort op allerlei niet-rationele tendensen in de beeldende kunst en de literatuur uit de voorgaande jaren. De belangrijkste daarvan is de kunststroming DADA. Deze stroming ziet men vooral als een reactie op de verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog. Het is een stroming die definitief afrekent met het ongebreidelde vooruitgangsdenken van vóór het begin van de strijd. Alle traditionele conventies over compositie, onderwerpen en materiaalgebruik gingen overboord. Dada was een ware anarchie in de kunst, maar wel een stroming die in zijn anti-alles zorgde voor totale artistieke vrijheid en originaliteit. Collage en assemblage werden gemeengoed. Bekende surrealisten van het eerste uur (Max Ernst, Francis Picabia, Man Ray, Hans Arp) zijn als Dadaïst- artistiek volwassen geworden.
Pittura Metafisica
De andere, belangrijke bron van inspiratie van de surrealisten was het werk dat de Italiaanse kunstenaar Giorgio de Chirico vanaf circa 1913 in Parijs schilderde. De verbeelding van de zichtbare werkelijkheid boeide hem niet. Hij wilde het vreemde, mysterieuze gevoel schilderen dat iets ongekends, iets onbekends kan oproepen. Wat hij schilderde waren onwerkelijke composities met een vervreemdend, verstild karakter. Deze verbeeldingen waarin de dingen in een wonderlijk verband tot elkaar staan, noemden De Chirico en Carlo Carrà Pittura Metafisica (1919).
Surrealisme en surrealisten
De magische sfeer van De Chirico maakte een verpletterende indruk op Max Ernst , Yves Tanguy en Salvador Dali. In hun werk maakt de poëtische verstilling plaats voor een nachtmerrieachtige, hallucinerende, ‘andere’ werkelijkheid. Het zijn raadselachtige composities vol ongerijmde en tegenstrijdige samenvoegingen van beeldelementen, heel nauwkeurig en ‘realistische’ geschilderd. Structuren en objecten lijken op een organische manier met elkaar te vergroeien, hoe onlogisch dat soms ook is. Yves Tanguy bereikt deze ‘andere werkelijkheid’ door het schilderij als vanzelf spontaan’ te laten ontstaan.
Automatisme, abstractie en betekenis
Het uitsluiten van het rationele denken in het scheppingsproces mondde bij de surrealisten uit in experimenten waarbij het toeval de hoofdrol speelt. Zo maakt Max Ernst ‘frottages’, afwrijvingen met behulp van papier en grafiet van – bijvoorbeeld – de nerfstructuur van houten planken, Hij probeert daarin associatief een nieuwe werkelijkheid te ontdekken. Hoewel het werk van de meeste surrealisten, zoals Salvador Dali, Paul Delvaux, René Magritte zich bedient van een realistische beeldtaal om een onwerkelijke realiteit te scheppen, zijn er ook kunstenaars die juist kiezen voor een geabstraheerde tekentaal, zoals Joan Miró. De betekenis en inhoud lijken moeilijk te duiden. Maar, als de beschouwer zich als het ware onderdompelt in de kleuren en vormen van zijn werk en zich open stelt voor de gevoelens die het werk oproept, dan dringen zich associaties op die heel dicht bij de intentie van de kunstenaar liggen.
Cursus
In deze cursus nemen Emmelie de Mol van Otterloo, Thera Folmer-von Oven, Maya Mutlu en Michiel Kersten u mee door de magie van het surrealisme in de beeldende kunst. De cursus is verdeeld in vijf bijeenkomsten (zie het programma hieronder). De cursus is vooral inhoudelijk/thematisch opgebouwd. Dit betekent dat kunstenaars die wat betreft techniek, vorm of inhoud dicht bij elkaar liggen met elkaar besproken worden in één bijeenkomst. Om die reden wordt de chronologie niet altijd gevolgd. Het surrealisme is echter geen stijlstroming, maar een afspiegeling van het kijken in de wereld van de ziel en de droom.
Wat biedt deze cursus
U krijgt een helder overzicht van het ontstaan en de ontwikkeling van het surrealisme en weet u wie de belangrijkste kunstenaars van deze stroming waren. Ook kunt u de inhoud en betekenis vaak duiden. Ten slotte bent u op de hoogte van de invloed op latere stromingen in de kunst zoals de abstract-expressionisten. Deze cursus geeft veel aandacht aan de vrouwen-kunstenaars. Zij spelen in de literatuur over het surrealisme onterecht een bijrol. Zie verder het programma hieronder.
Goed om te weten – lessen kunt u nogmaals bekijken
De PowerPoints van de lezingen kunt u online achteraf bekijken. Bovendien neemt Artetcetera de lezingen op zodat u deze achteraf nogmaals kunt bekijken. U krijgt via de website van Artetcetera toegang tot deze pagina met informatie.
Programma
1. Inleiding | Michiel Kersten
Een van de eerste vermelding van het woord ‘Surrealisme” is te vinden bij Guillaume Apollinaire die een toneelwerk van hem uit 1904 typeert als surrealistisch. Ook de Franse schrijver Alfred Jarry gebruikt het woord al heel vroeg. Het maakt duidelijk dat het ontstaan van het begrip surrealisme in eerste instantie gebruikt wordt door schrijvers. André Breton richt zich in zijn Manifeste du surréalisme in eerste instantie tot zijn schrijvende collega’s. Maar de nadruk op ‘automatisch schrijven’ (écriture automatique) waarin het denken en de ratio geen een rol spelen maar vooral uit het onderbewuste kwam, sprak zeer tot de verbeelding van kunstenaars. De schilders en beeldhouwer hadden binnen de Dada-beweging toch alles wat traditioneel was in de kunst van zich af geschud. Het nieuwe, het ongekende lag in het verschiet. In deze les een bondig overzicht van Dada als vertrekpunt van de surrealisten. Aandacht voor de ideeën van Freud en Nietzsche/Schoppenhauer hoort hierbij. Behalve een overzicht van de verschillende ‘stromingen’ binnen het surrealisme, kijken wij naar de andere stromingen uit het Interbellum, zoals de nieuwe zakelijkheid, waarbij juist rationele uitgangspunten een rol spelen.
2 Jean/Hans Arp, André Masson, Joan Miró | Emmelie de Mol van Otterloo
Jean/Hans Arp (1886 – 1966) hij was Duits-Franse schilder, beeldhouwer en dichter. Hij was een van de voormannen van de dada-beweging. Hij nam in 1925 deel aan de eerste tentoonstelling van de surrealisten in Galerie Pierre in Parijs, in 1931 brak hij met de beweging. Hij wordt gezien als een van de wegbereiders van de abstracte kunst, die hij maakte met behulp van toeval en automatisme.
De Spaanse schilder, beeldhouwer, graficus en keramist Joan Miro (1893-1983) verhuisde in 1920 naar Parijs, waar hij vriendschappen sloot met Picasso, Max Ernst, Hans Arp, Magritte e.a.. Hij kwam eerst onder invloed van het kubisme maar bereikte daarin nooit volledig abstractie. In 1925 ontmoette hij Andere Breton, die ondanks het feit dat Miro zich nooit officieel aansloot bij het surrealisme, hem ‘de grootste surrealist van ons allen’ noemde. Hij had een geheel eigen, soms bijna kinderlijke stijl, liet zich leiden door het onbewuste en onderbewuste. Maar hield altijd contact met de werkelijkheid. André Masson, had naar hij zelf zei veel invloed op hem en introduceerde hem bij de Parijse kunstenaars, dichters en filosofen.
André Masson (1896-1987) was een van de vroegste surrealisten. Hij werd vanaf 1924 aangetrokken door de surrealistische ideeën, zo hield hij zich bezig met het automatische schrijft. Hij maakte ook schilderijen waarbij hij gesso en zand op het doek gooide, waarbij het dus toeval een grote rol speelde. Vervolgens maakte hij ze af met olieverf. Hij organiseerde vanaf 1925 veel bijeenkomsten met schrijvers, musici, beeldend kunstenaars en dichters, om hun onderlinge uitwisseling te stimuleren. n.
3. Max Ernst, Yves Tanguy, Salvador Dali, Helen Lundenberg, Paul Devaux, René Magritte | Maya Mutlu
Wervelwind van schokkende droombeelden van Dali zijn wereldberoemd. Genie of knettergek, hij creëerde een surrealistisch universum dat met een geweldig marketingstrategie de wereld in werd gelanceerd. Een kreefttelefoon, een bank in vorm van lippen, smeltende horloges. Max Ernst was eerst een Dadaïst, daarna een surrealist. Zijn kunst werd door de nazi’s gerekend tot de ‘Entartete Kunst’, daardoor wordt hij beschouwd als staatsvijand. In 1941 vlucht hij naar de Verenigde Staten, om tien jaar later weer terug te keren in Parijs.
Noord-Californische Helen Lundenberg was de oprichter van Post Surrealisme beweging. Anders dan het Europese surrealisme die de inspiratie en fascinatie uit droombeelden haalt, kwam de fascinatie in de VS surrealisme juist uit zorgzaam gekozen onderwerpen. Zij zorgen voor een volgzame blik van de kijker. Yves Tanguy was een autodidact en creëerde nagenoeg identieke schilderijen in geheel eigen stijl. Figuratief en extreem realistische weergave van abstracte een abstracte voorstelling. Vlakke, woestijnachtige landschappen met vreemde vormen of voorwerpen in vele tinten donker en licht, volledig uit zijn onderbewuste gereproduceerd, met zijn ogen dicht. Bent u al benieuwd?
Paul Delvaux noemde zich liever poëtisch realist. De elementen van vervreemding zijn sterk aanwezig op zijn werken: spookachtig licht, verlaten pleinen, treinen.. Er zijn ook vele verwijzingen naar de Oudheid waarbij Griekse zuilen afgewisseld worden met vrouwelijk naakt. Zij lijken meer op droombeelden dan vrouwen van vlees en bloed; daarom ook ongrijpbaar. René Magritte maakte ook gebruik van vervreemding door plaatsing van objecten waar ze niet horen. Een reuze appel midden in een kamer, kolossale, zwevende rots, twee kussende mensen met een wit doek over hun hoofden. Hij vond dat het de taak van de kunstenaar is om de realiteit in een ander kader te plaatsen. “Ceci n’est pas un pipe” is wereldberoemd. Is het een pijp, een schilderij, het idee van een pijp?
4. De vrouwelijke blik in de wereld van het surrealism: Leonora Carrington, Kay Sage, Dorothea Tanning, Leonor Finí | Thera Folmer-von Oven
De vrouwelijke surrealisten creëerden hun eigen surrealistische beeldtaal. Zij ontwikkelden een nieuwe iconografie, die gebaseerd was op hun persoonlijke ervaringen. Symboliek en spiritualiteit spelen een belangrijke rol. De positie van de vrouw staat der discussie en wordt op verschillende manieren verwerkt. Elk van de hier besproken kunstenaressen schiep haar eigen, unieke universum.
Bij de van oorsprong Engelse Leonora Carrington (Lancashire 1917 – Mexico City 2011)staat het vrouwelijke lichaam en haar eigen gemoedstoestand centraal. Haar grillige fantasie uitte zich zowel in haar bizarre, korte verhalen als in haar schilderijen, waarin zij zich met dieren identificeerde en andere vormen kon aannemen. Carrington had belangstelling voor mystiek, alchemie en mythologie. Het domein van de vrouw, met name de keuken en de bereiding van voedsel, is een terugkerend thema in haar werk.
Léonor Fini (Buenos Aires 1918 – Parijs 1996) een Franse kunstenares, was goed bevriend met Carrington en schilderde haar portret. Fini exposeerde samen met de surrealistische schilders in Parijs maar weigerde zich formeel bij hen aan te sluiten omdat zij Breton autoritair vond. Zij stelde zich onafhankelijk op en zo gaf zij de vrouwelijke figuren in haar schilderijen weer: als mooie, ongenaakbare wezens, die het traditionele beeld van de vrouw als lustobject ondergraven.
De Amerikaanse kunstenares Kay Sage (Albany 1898 – Connecticut 1963)neemt een bijzondere positie in met haar constructivistische werken. In haar uit geometrische vormen opgebouwde desolate landschappen is de menselijke figuur vrijwel afwezig. Als echtgenote van de bekende kunstenaar Yves Tanguy, werd zij lange tijd met hem vergeleken maar haar werk heeft een eigen stijl en thematiek.
Dorothea Tannining (Illonois 1912 – New York 2012) , eveneens Amerikaans, was evenals Sage, met een beroemde kunstenaar getrouwd (Max Ernst, die eerder met Carrington getrouwd was) en ook zij volgde haar eigen artistieke weg. Haar dromerige voorstellingen hebben een erotische inslag. De veelzijdige Tanning was schrijver, dichter en beeldhouwer. Zij maakte sculpturen van zachte, ‘vrouwelijke’ materialen, zoals textiel.
5. Surrealisme in Amerika: Roberto Matta en de surrealisten in oorlogsjaren in Amerika | Michiel Kersten
In de oorlogsjaren vluchtten veel surrealisten voor de Nazi’s naar Verenigde Staten, waaronder Yves Tanguy, André Breton Max Ernst en Roberto Matta. Voor Max Ernst, die samen met Peggy Guggenheim in de Verenigde Staten aankwam, was de kennismaking met de kunst van de oorspronkelijk bewoners (indianen) een inspirerende openbaring. Het meeste succes had de Chileens-Spaanse kunstenaar Roberto Matta. Na een half jaar had hij hier al zijn eerste tentoonstelling in de galerie van Julian Levy, die zich vooral op surrealistische kunst richtte. In zijn werk uit deze tijd, dat hij ‘social morphologies” noemde, wilde hij vorm geven aan de maatschappelijke crisis waar hij deel vanuit maakte. Hierdoor kwam hij in contact met de kunstenaars die later de abstract expressionisten genoemd zouden worden. Met name beïnvloedde hij Robert Motherwell en Arshille Gorky die open stonden voor experimenten met surrealistische technieken en beeldopbouw
